Wzgórze ”Polak” (wys. 318 m.n.p.m.) znajduje się 700 metrów od drogi wojewódzkiej 858 Panasówka – Zwierzyniec. Oprócz pięknego widoku w stronę Biłgoraja, znajduje się tam Pomnik o nazwie: „Pamięci bohaterów którzy 3 września 1963 roku na polach Panasówki walczyli o honor i wolność Polski”. – wydarzenie to miało miejsce 3 września 1863 roku.
TŁO HISTORYCZNE
Powstanie Styczniowe było najdłużej trwającym zrywem wolnościowym skierowanym przeciwko Rosji w całym okresie trwania zaborów. Rozpoczęło się 22 stycznia 1863, swym zasięgiem objęło ziemie zaboru rosyjskiego, tj. Królestwo Polskie i ziemie zabrane. Geneza wybuchu powstania jest bardzo złożona, przyczynił się do tego z pewnością wzrost nastrojów patriotycznych w Królestwie Polskim pobudzonych tzw. odwilżą posewastopolską nastałą po przegranej przez Rosję wojnie krymskiej.
Powstanie było następstwem prowadzonej przez zaborcę polityki społecznej, ekonomicznej wobec Polaków, głównym impulsem do buntu stały się przymusowe branki do armii carskiej. Powstanie zostało przygotowane przez obóz „czerwonych”, którzy stworzyli konspiracyjną strukturę władz powstańczych. 22 stycznia 1863 Komitet Centralny Narodowy przekształcił się w Tymczasowy Rząd Narodowy i ogłosił w Warszawie swój Manifest wraz z dekretami uwłaszczeniowymi. Plan powstańczy zakładał opanowanie części Królestwa Polskiego wraz z m.in., Płockiem, gdzie miał się ujawnić Tymczasowy Rząd. Plan ten nie został zrealizowany. W powstaniu brały udział głównie nieregularne, słabo uzbrojone oddziały, które prowadziły przeważnie walkę partyzancką mając przeciw sobie liczniejszą, dobrze uzbrojoną i wyszkoloną armię carską. Pierwsze większe starcia rozwinęły się na wiosnę 1863 i objęły całe Królestwo. Podjęto próby wzniecenia walki na Litwie, Wołyniu i Ukrainie, lecz bez większego powodzenia. Rozwój Powstania dodatkowo utrudniała rywalizacja pomiędzy „czerwonymi”, a „białymi” oraz brak jednolitego dowodzenia wojskowego.
Dopiero od października 1863 działania powstańcze zostały uporządkowane pod wodzą Romualda Traugutta. Przewaga Rosjan była jednak tak duża, że stopniowo opanowywali sytuację. Większe oddziały partyzanckie działały do wiosny 1864. Z 10 na 11 kwietnia aresztowano Traugutta, skazano na śmierć i stracono Ostatni oddział powstańczy ks. Stanisława Brzóski został rozbity we wsi Krasnodęby-Sypytki pod Sokołowem wiosną 1865.
Ogółem w Powstaniu Styczniowym stoczono ponad 1,2 tys. bitew i potyczek. Klęska powstania rozpoczęła okres brutalnych represji. W walkach jak i w wyniku represji życie straciło od 10-20 tys. Polaków, około 20-25 tys. uczestników walk zesłano na Syberię. Władze rosyjskie przystąpiły też do wzmożonej rusyfikacji społeczeństwa polskiego, mającej na celu upodobnienie Kongresówki do innych prowincji Imperium Rosyjskiego. Już w 1867 zniesiono resztę autonomii Królestwa Polskiego, nazywanego odtąd Krajem Nadwiślańskim.
PRZEBIEG BITWY
Bitwa pod Panasówką była największą z otwartych zwycięskich bitew Powstania Styczniowego w południowo zachodniej Lubelszczyźnie. Stoczona 3 września 1863 przez oddział powstańczy w sile ok. 1000 ludzi dowodzony przez pułkownika Marcina „Lelewela” Borelowskiego, do którego dołączył 400-osobowy oddział Kajetana „Ćwieka” Cieszkowskiego z wojskami rosyjskimi pod dowództwem majora Sternberga w sile ponad 2000 żołnierzy. Oddziały rosyjskie składały się z 7 rot piechoty, szwadronu dragonów oraz dwóch sotni Kozaków, posiadali oni również artylerię.
Po ostrzale artyleryjskim na pozycje powstańcze ruszyła piechota nieprzyjaciela nacierając od Tereszpola. Jednak Rosjanie zostali zatrzymani, a następnie zaatakowani przez polską kawalerię wspieraną przez kosynierów. Pierwsze natarcie nie powiodło się. Dopiero za drugim razem Polacy przedarli się przez linie atakującego wroga rozpraszając oddziały rosyjskie. Po polskiej stronie oddziałem piechoty dowodził konno węgierski arystokrata major Eduard Nyáry. W czasie bitwy raniony kulą w nogę, a następnie w brzuch, zmarł następnego dnia.
Po bitwie oddziały powstańcze rozłączyły się. Borelowski udał się w kierunku Batorza, a Cieszkowski na północny zachód. Straty polskie w bitwie wyniosły 35 zabitych i ponad 100 rannych, z których 17 zmarło następnego dnia w lazarecie zorganizowanym w Zwierzyńcu. Po stronie rosyjskiej według źródeł polskich zabitych i rannych było ok. 360 żołnierzy. Poległych w boju oraz zmarłych od ran Powstańców pochowano w zbiorowej mogile w Zwierzyńcu.
UPAMIĘTNIENIE
Wydarzenia z dnia 3 września 1863 zostały upamiętnione w literaturze w wielu publikacjach. Na terenie samego pola bitwy zwycięską bitwę upamiętniono obeliskiem Powstańców z pamiątkowym głazem. W Zwierzyńcu znajdują się pielęgnowane do dzisiaj mogiły poległych w bitwie Powstańców.
Dla uczczenia pamięci uczestników Powstania Styczniowego od wielu już lat w rocznicę Bitwy pod Panasówką organizowany jest „Gwiaździsty Rajd Rowerowy Wzgórze Polak”. Rajd wyrusza różnymi trasami z 6 miejscowości: Biłgoraj, Józefów, Szczebrzeszyn, Tereszpol, Zamość i Zwierzyniec, które zbiegają się przy obelisku Powstańców Styczniowych. Rokrocznie impreza przyciąga dużą rzeszę sympatyków, spotkaniu towarzyszą złożenie wieńców przy obelisku, rekonstrukcje historyczne, historyczne prelekcje plenerowe.
GALERIA